درس‌های استاد حاج شیخ محمد موسی زکی

بسم الله الرحمن الرحیم و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

   درس اصول

    جلسه سوم

عام وخاص دراصول

درجلسه ی گذشته عرض شد که موضوعات اصول‌ در کل به دو بخش تقسیم می گردد:

 ۱. اصولی که اکثر لفظی است. مثل بحث حقیقت و مجاز، صحیح و اعم، مشتق،عام وخاص وضع و . . البته برخی اصول لفظی به اصل عقلایی برمی گردد مثل اصاله الظهور،ضد،اجزاء ومقدمه واجب.

۲. حجت ها و امارات.     

درادامه عرض می کنم که بحث الفاط مثل حقیقت و مجاز، صحیح و اعم، مشتق،عام وخاص،اوامر و نواهی درابتدابحث می شود.

یکی از این مباحث الفاظ، عام وخاص است.

درجلسه ی گذشته عام تعریف شد،  الان می خواهیم  بگوییم  که عام بر 3قسم است :1. استغراقی، 2.مجموعی3. بدلی

بسم الله الرحمن الرحیم و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

   درس اصول

   جلسه دوم

عام وخاص دراصول

دو مطلب مقدماتی:

 1.در جلسه ی قبل از باب تسامح وتغلیب، دلیل وحجت قطعی مثل خبر متواتر، ظنی مثل خبر واحد ثقه واصول عملیه را به طور مجموع وفی الجمله، حجج وامارات نامیدیم اما باید توجه داشته باشیم که قسم اول علمی وقطعی است وقسم دوم ظنی  وقسم سوم ظنی نیست بلکه فقط معذر است.

2.تفاوت اماره و اصل عملی :

مواردی فرق بین اماره و اصول عملی را برای شما  عرض می کنم که دربیان علمای اصول ازجمله استاد مصطفوی آمده است، تا مکمل مطالب جلسه ی قبل در مورد موضوع مباحث علم اصول باشد:

فرق های امارات با اصول از این قرار است:

1. اماره دلیل اجتهادی است و اصل دلیل فقاهتی.

2. اماره کشف ذاتی دارد و اصل کشف ذاتی ندارد.

 3. مودای اماره حکم واقعی است و مودای اصل شرعی حکم ظاهری است.

 4. در موضوع اماره شک اخذ نشده است و در موضوع اصل شک اخذ شده است.

5. مثبتات اماره اعتبار دارد و مثبتات اصول اعتبار و حجیت ندارد.

 6. اماره قائم مقام قطع می شود و اصول قائم مقام قطع نمی شود.

 7. عمل به اماره مقتضِی اجزاء است بر مبنای شیخ  انصاری (ره)و عمل به مقتضای اصل اقتضای اجزاء ندارد.

 8. در محاکمات و در باب قضاء به وسیله اماره صدور حکم جا دارد و به وسیله اصل حکم قضاء صادر نمی شود.

 9. در تعارض امارات که اگر تعارض بکنند مرجحاتی دارد، آن جا مرجحات باب تعارض است و لی اصول اگر تعارض بکند مرجحاتی ندارد( درباره تعارض اصول مرجحاتی وارد نشده است).

10. در تعارض بین اماره و اصل اماره حاکم و اصل محکوم است. [1]

 معنای عام

درآغاز بحث عام وخاص، لازم است با معنای این کلمات آشنا شویم، دراین جلسه به معنای عام درلغت واصطلاح می پردازیم:

مفهوم لغوی عام:

واژه های عام وعموم درلغت ؛عام معنای فراگیرنده و شامل را دارد و عموم، به مفهوم گسترش و فراگیری است. عبارت بعض لغویین چنین است:

 عَمَّ الشی‌ء بالناس یَعُمُّ عَمّا فهو عامّ إذا بلغ المواضع[2]

عَمِّه و عَمِیمه: أی تمامه. و عَمَّ الشی‌ء بالناس یَعُمُّ عَمّا فهو عامّ إذا بلغ المواضع کلها[3]

پس معنای لفظ عام درلغت معنای فراگیرنده و شامل شونده است.

مفهوم اصطلاحی عام:

دراصطلاح علم اصول فقه، عام عبارت است ازکلمه ی  که مفهوم آن بر تمام مصادیقی که عام بر آن ها قابلیت انطباق دارد، شامل شونده باشد.

قدما از جمله شیخ مفید در تعریف عام می فرماید: العام ما أفاد لفظه اثنین فما زاد و الخاص ما کان لفظه مفید الواحد دون ما سواه»  و نیز می فرماید: اصل در عموم اجتماع است و اصل در خصوص توحید است که منظور همان وحدت است.[4]

 سید مرتضی علم الهدی نیز عام را همانند شیخ مفید تعریف نموده: العموم ما تناول لفظه اثنین فصاعدا و الخصوص ما تناول شیئا واحدا»[5] .شیخ طوسی می فرماید: این مقوله را ما که عموم و خصوص می گوییم: یجری مجری القلیل و الکثیر» عام و خاص در حقیقت همان قلیل و کثیر است.[6]

متاخرین از جمله صاحب فصول می فرماید: العام لفظ المستغرق لما یصلح له؛ عام لفظ شامل است برای هرفردی که قابلیت فراگیری داشته است.»[7] صاحب هدایه المسترشدین نیز همین تعریف را دارد.

محقق عراقی در تعریف عام می­فرماید: . ثمّ ان حقیقة العموم عبارة عن الإحاطة و الاستیعاب للافراد بنحو العرضیة أو البدلیة.»[8]حقیقت عام، همان احاطه وفرا گیری به نحو عرضی وبدلی است.

   محقق خویی می فرماید: . کلمه عام در اصول به  معنای که در لغت بوده استعمال  می گردد وآن معنای شمول و فراگیری است.[9]

   در نتیجه عام دراصطلاح اصولیین،  لفظی است که معنایش در ثبوت حکم،بر اموری که قابلیت انطباق برآن ها را دارد، شامل می گردد. آنچه گفتیم مربوط به موضوع عام بود، ولی  درمواردی به حکم نیز عام اطلاق می گردد،چون همه ی افراد موضوع را فرا می گیرد یا تمام مصادیق متعلق را دربرمی گیرد یا تمام  افراد مکلفین را شامل می شود  .

والحمدلله رب العالمین

 بسم الله الرحمن الرحیم و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

   درس فقه استدلالی

    جلسه چهارم

   مبحث سن بلوغ

قال الامام على علیه السلام : 

 اِعلَمُوا أنّ ما کُلِّفتُم بهِ یَسیرٌ ، و أنّ ثَوابَهُ کثیرٌ ، و لو لم یَکُن فیما نَهَى اللّه ُ عَنهُ مِن البَغیِ و العُدوانِ عِقابٌ یُخافُ لَکانَ فی ثَوابِ اجتِنابِهِ ما لا عُذرَ فی تَرکِ طَلَبِهِ .

امام  علیه السلام درمورد تکالیف بعد بلوغ فرموده اند که آنچه به آن از طرف خداوند مکلّف شده اید، کم و ثوابش بسیار است.فکر نکنید که زحمت شما زیاد است اگر براى ستم و که خداوند از آن ها نهى نموده است عذاب  ترسناک هم نبود، باز پاداش خوددارى شما از آن ها  آن قدر بزرگ است که در ترک آن ها  عذر و بهانه ى وجود ندارند.

بلوغ تکوینی وشرعی(تعبدی)

 از مهمترین بحث ها درفقه ما مبحث بلوغ ورسیدن شخص به تکلیف  است که به ابعاد آن می پردازیم:

بلوغ دوقسم است:

  
بسم الله الرحمن الرحیم و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

   درس اصول

    جلسه اول

عام وخاص دراصول

قبل از ورود به اصل بحث، چند مورد ازمقدمات ثمانیه را بیان می کنم. ابتدابه تعریف علم اصول می پردازیم:

تعریف علم اصول:

بسم الله الرحمن الرحیم و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

   درس فقه استدلالی

    جلسه سوم

   مبحث سن بلوغ

  معنای اصطلاحی بلوغ:

بلوغ در اصطلاح  فقهی عبارت است از از رسیدن فرایند رشد به مرحله فعلیت یافتن استعدادهای جنسی و

 پایان یافتن دوره کودکی، که با پایان یافتن این دوره، قانونگذار یا شارع، تکالیف شرعی را بر فرد بالغ می نویسد . و فرد می تواند در اموال خود تصرف کند.

 به عبارت بهتر، بلوغ در فقه یعنی رسیدن  انسان به سنین  یا مرحله ی که احکام  ودستورات واجب و حرام شامل حال او‌شود.

در این جا عبارات بعضی از فقها را درتعریف فقهی بلوغ می آوریم:

 بسم الله الرحمن الرحیم و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

   درس فقه استدلالی

    جلسه دوم

   مبحث سن بلوغ

چون بحث بلوغ وجوانی است، حدیثی را درآغاز دراین رابطه عرض می کنم:

یا عَلىُّ بادِر بِاَرْبَعٍ قَبْلَ اَرْبَعٍ : شَبابِکَ قَبْلَ هَرَمِکَ وَ صِحَّتِکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَ غِناکَ قَبْلَ فَقْرِکَ ، وَ حَیاتِکَ قَبْلَ مَوْتِکَ .

پیامبر صلی الله علیه و آله  فرمود:

اى على  چهار چیز را پیش از چهار چیز دریاب ، جوانى ات را پیش از پیرى، وسلامتى ات را پیش از بیمارى، و ثروتت را پیش از فقر و زندگى ات را پیش از مرگ [1]. قدر جوانی را بدانیم که فرصت بی نظیر است.

 بسم الله الرحمن الرحیم و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

   درس فقه استدلالی

    جلسه اول

   مبحث سن بلوغ

   بحث درمورد سن بلوغ است. درابتدا مطالب کلی را دراین رابطه بیان می کنیم.

    از حساسترین مراحل رشد طبیعی انسان بلوغ است که خداوند همزمان با آن برای "انسان‌ بالغ" تکالیفی را معین نموده است؛ لذا باتوجه به اهمیت آن، نشانه‌های طبیعی وتشریعی برای آن بیان گردیده است. یکی  ازموضوعات که ازقدیم محل بحث وتضارب آراء بوده است، بلوغ است که ازجهات مختلف مورد کاوش وکنکاش قرار گرفته است. .